De Weaze en andere wijzen

Dit stik baut fierder op dit stik en op dat stik oer de tiidwurden.

Eerder hadden dat we geconcludeerd dat we het Afrikaanse model enigszins moesten loslaten ten gunste van een meer Franko-Fries model. Desalniettemin kunnen we het nog steeds goed gebruiken. Tal van vormen die in andere talen het uit het hoofd leren van lange rijen verbuigingen en vervoegingen zouden vereisen, kunnen met eenvoudige constructies worden uitgedrukt. Bovendien doen die heel Fries aan.

De verleden tijd was al eens voorbij gekomen. Onmisbaar daarvoor is het hulpwerkwoord 'hafje'. Het wordt ook wel eens gebruikt om bezit of een medische aandoening uit te drukken.

ik ha bakken / un poedsje petat / ut sóér
do hast bakken / un poedsje petat /  ut sóér
hy hat bakken / un poedsje petat / ut sóér
wy hawwe bakken / un poedsje petat / ut sóér
ik ha bakken / un poedsje petat / ut sóér haen hân

Bovengenoemde vorm is de bedrijvende vorm. Voor de lijdende vorm in de tegenwoordige tijd gebruiken we 'wudje'. Dit hulpwerkwoord kunnen we ook gebruiken om een toestand uit te drukken waar men in terecht komt.

ik wud bakken / jelwíés
do wudst wust bakken / jellwíés (probeer die 'd' maar eens uit te spreken)
hy wudt wut bakken / jelwíés (de 'd' is hier niet eens te horen)
wy wudde bakken / jelwíés
ik ha bakken / jelwíés wudden

Natuurlijk is er ook een lijdende vorm in de verleden tijd. Die maken we met 'weaze', dat verder nog dienst doet als uitdrukking van een de toestand waar men reeds in verkeert, een locatie, of vereenzelviging met iets of iemand. Helaas ontkomen we vanwege de herkenbaarheid niet aan een paar onregelmatigheden. Maar zolang dat tot enkele woorden beperkt blijft kunnen we daarmee leven.

ik bin bakken / in Frentsjer / nuver / Napoleon
do bist bakken  / in Frentsjer / nuver / Napoleon
hy is bakken  / in Frentsjer / nuver / Napoleon
wy binne bakken / in Frentsjer / nuver / Napoleon
ik ha bakken / in Frentsjer / nuver / Napoleon wezen

De straatnaam 'De Weaze' in Leeuwarden komt overigens uit de gemeeenschappelijke Oud-Friese taal. De naam betekent 'Het Leven'.

Het hulpwerkwoord voor de toekomende tijd is 'silje'. Dat werkt niet met een deelwoord, maar met het hele werkwoord. Je kunt er ook een doel mee uitdrukken.

ik sil bakje / om soekerbôle
dów silst bakje / om soekerbôle
hy silt bakje / om soekerbôle
wy sille bakje / om soekerbôle
ik ha bakje / om soekerbôle sillen (maar dat zegt men in de praktijk nooit)

We hadden al gezien dat het hele werkwoord dienst kan doen als gebiedende wijs. Maar een aansporing kan ook worden uitgedrukt met het hulpwerkwoord 'matje'. Het wordt tevens gebruikt om uit te drukken, dat een handeling gewenst, noodzakelijk, of vereist is.

ik mat bakje
do matst mast bakje
hy matt mat bakje
wy matte bakje
ik ha bakje matten

Kortweg zegt men ook wel:

mast bakje

Daarmee hebben we ook de aanvoegende wijs te pakken. Deze vorm vind je soms nog in recepten en in Bijbelvertalingen.

Mast un aai nimje.

Jo namme mat heilichen wudje.
Jo keningkrijk mat komje.

Met 'sóéje' kun je uitdrukken, dat een handeling niet daadwerkelijk plaatsvindt, maar voorgesteld wordt. Dat wordt ook wel de voorwaardelijke wijs genoemd.

ik sóé bakje
do sóést bakje
hy sóét bakje
wy sóéwe bakje
ik ha bakje sóéwen sóén

Dit werkwoord wordt wel eens verward met het denkbeeldige werkwoord '*soenje'. Dat bestaat echter niet in het Gaarfries, omdat deze nuance niet past in het bewustzijn van de inwoners van het Friese taalgebied. In plaats daarvan spreekt men van 'tuutsje' of 'lebberje'. Maar dit terzijde.

Met 'kinje' wordt uitgedrukt dat iets mogelijk is.

ik kin bakje
do kinst bakje
hy kint bakje
wy kinne bakje
ik ha bakje kinnen

Met 'meije' wordt uitgedrukt dat iets toegestaan is. Je kunt er ook waardering voor iets of iemand mee uitdrukken.

ik mei bakje / soekerbôle
do meist bakje / soekerbôle
hy meit bakje / soekerbôle
wy meie bakje / soekerbôle

Met 'wolje' wordt een wens of een streven uitgedrukt.

ik wol bakje
do wolst wôst bakje (de 'l' hoor je niet, dus je schrijft hem niet)
hy wolt wôt bakje (hier ook niet)
wy wolle bakje
ik ha bakje wollen

Tot slot is er het hulpwerkwoord 'litje'. Dit is een handig woord, waarmee handelingen worden uitgedrukt die door een ander worden uitgevoerd.

ik lit bakje
do litst list bakje
hy litt lit bakje
wy litte bakje
ik ha bakje litten

En zo hebben we alle wijzen in pacht.